Założeniem projektu było zbadanie, opisanie i zaprezentowanie w formie naukowej i artystycznej cech dźwiękowych najcenniejszych instrumentów z tzw. Kolekcji Zabytkowych Fortepianów im. Andrzeja Szwalbego, znajdującej się w Pałacu Starym w Ostromecku /k. Bydgoszczy na tle dwóch europejskich marek z końca XVIII i początku XIX wieku – Waltera i Pleyela. Na potrzeby projektu zakupione zostały dwie kopie instrumentów historycznych – fortepian zbudowany w pracowni Andrzeja Włodarczyka na podstawie modelu Anton Walter z 1795 roku oraz “chopinowski” model Pleyel’a z ok. 1830 roku odwzorowany przez Paula McNulty’iego.
Proces badawczy zakładał zrealizowanie nagrań porównawczych – wybranych instrumentów z Ostromecka oraz wspomnianych wyżej współczesnych kopii. Nagrania te obejmowały zarówno wykonania artystyczne, jak i tzw. sample, czyli próbki poszczególnych dźwięków w dostępnych dla instrumentu wariantach brzmieniowych na różnych poziomach dynamicznych, które następnie zostały poddane analizie spektralnej. Do wykonań artystycznych zostali zaproszeni wykładowcy bydgoskiej Akademii Muzycznej: dr hab. Mariusz Klimsiak, prof. AM, dr hab. Bartłomiej Wezner, prof AM oraz prof. dr Krzysztof Herdzin. Zadaniem wykonawców było zagranie na wskazanych instrumentach tych samych utworów i podzielenie się swoimi subiektywnymi spostrzeżeniami dotyczącymi różnych aspektów technicznych, brzmieniowych i estetycznych. Repertuar obejmował utwory z różnych epok, a także, w przypadku prof. Herdzina, autorskie utwory jazzowe z elementami improwizacji.
Niniejsza analiza porównawcza w swojej formie jest zbieżna z kolejnością wykonywanych działań badawczych. W pierwszym rozdziale przybliżone zostaną – pod względem budowy i kontekstu historycznego – fortepiany wybrane do badań – te z ostromeckiej kolekcji Andrzeja Szwalbego, a także fortepiany Waltera i Pleyela, które były wzorcem dla zamówionych przez Akademię kopii. Zamieszczone zostaną parametry techniczne i fizyczne (np. strój, skala, rodzaj mechanizmu, dostępne modyfikatory brzmienia), a także informacje na temat pracowni, w których wykonane zostały kopie. Kolejny rozdział dotyczyć będzie tworzenia instrumentów wirtualnych – wirtualnych kopii fortepianów historycznych – metodą samplingu, a także specyficznych problemów implementacyjnych wynikłych w trakcie tych prac. Choć pierwotne założenia projektu nie zakładały tego typu działań, trudności, jakie napotkał projekt spowodowane pandemią COVID-19, m.in. opóźnienia w dostarczeniu kopii fortepianów oraz rozmaite restrykcje i ograniczenia w realizacji nagrań z udziałem wykonawców (w pierwszym roku realizacji projektu), sprawiły, że harmonogram i sposób realizacji badań musiał ulec modyfikacji i wbrew temu, czego można by się spodziewać, nie stało się to ze szkodą dla projektu, a wręcz przeciwnie – projekt zyskał nowe efekty (produkty). Wybrane z kolekcji Szwalbego fortepiany: J.F. Marty’ego oraz Krall&Seidler’a (który należał niegdyś do Zygmunta Noskowskiego) zostały szczegółowo – dźwięk po dźwięku spróbkowane i na tej bazie utworzone zostały z pomocą oprogramowania komputerowego interaktywne, wirtualne kopie tych instrumentów, umożliwiające grę na klawiaturze MIDI. Praca ta była przyczynkiem do powstania oddzielnej publikacji “Interaktywne fotografie dźwiękowe historycznych fortepianów. Problematyka tworzenia instrumentów wirtualnych na przykładzie fortepianu J.F. Marty’ego z kolekcji im. A. Szwalbego w Ostromecku” mojego autorstwa, dostępnej w serwisie Open Music Review. Na jej bazie przygotowany został drugi rozdział niniejszej analizy. Żmudne w swoim procesie tworzenie instrumentów wirtualnych okazało się bardzo pomocne w zrozumieniu specyfiki brzmienia fortepianów historycznych i umożliwiło wysnucie wielu wniosków i spostrzeżeń, np. ograniczeń, które uniemożliwiają całkowite zasymulowanie instrumentu realnego. Korzystanie z klawiatury MIDI znacznie przyspieszyło proces późniejszej analizy oraz umożliwiło zapoznanie się wykonawców z brzmieniem instrumentu bez jego faktycznego “dotknięcia”. Przy okazji realizowania w drugim roku projektu nagrań próbek przeznaczonych do analizy i fonograficznych wykonań artystycznych na kopiach fortepianów Walter i Pleyel, postanowiłem także zarejestrować bardziej szczegółowe próbki tych instrumentów, więc baza wirtualnych fortepianów powstałych w ramach projektu Regionalnej Inicjatywy Doskonałości została powiększona.
W rozdziale trzecim przejdziemy do zagadnień związanych z nagraniami wykonań artystycznych. Omówiona zostanie metodologia, założenia wstępne, dobór repertuaru. Zaprezentowane zostaną spontaniczne uwagi i odpowiedzi wykonawców na pytania ankietowe zadawane tuż po kontakcie z każdym z badanych instrumentów. Drugim składnikiem tego estetycznego i wrażeniowego porównania będą odpowiedzi osób, które słuchały jedynie zarejestrowanych nagrań oraz mogły skorzystać z wirtualnych wersji instrumentów. Celem postawionym w tej części badania było sprawdzenie czy brzmienie instrumentów historycznych jest akceptowane przez współczesnych pianistów, czy dla jakiegoś specyficznego repertuaru jest wręcz pożądane, czy nadaje się do realizacji współczesnych utworów lub twórczości jazzowej oraz czy kontakt z tego typu instrumentami jest dla pianistów czymś niezbędnym na drodze edukacji. Przy okazji badany był wpływ stroju historycznego na odbiór i wykonywanie muzyki. Niestety żaden z wykonawców biorących udział w badaniu nie zadeklarował posiadania słuchu absolutnego, więc kwestia braku koherencji oczekiwań słuchowych z czynnościami manualnymi wymagałaby rozwinięcia w przyszłości.
Czwarty rozdział dotyczy badań szczegółowych o charakterze naukowym. Znajdują się tam zestawienia zmierzonych parametrów akustycznych, które skupiały się na: rozpiętości dynamicznej instrumentów, pomiarach właściwości ataku dźwięku na różnych poziomach dynamicznych, pomiaru charakterystyki spektrum wybrzmiewania strun w zależności od rejestru i dynamiki, specyfiki rezonansu wybrzmienia pedałowego, brzmienia una corda, charakteru tłumienia dźwięku i wielu innych. Sporo miejsca przeznaczone zostało na wykresy widma poszczególnych dźwięków ułożone w sposób umożliwiający bezpośrednie porównanie właściwości brzmienia badanych fortepianów. Zauważone różnice, cechy i specyficzne właściwości będę starał się opisywać i wyjaśniać ich możliwe przyczyny.
Literaturą godną polecenia w kontekście fortepianów historycznych są z pewnością publikacje wybitnego muzykologa Beniamina Vogel’a, znawcy historii polskiego budownictwa fortepianów i lutnictwa (m.in. praca habilitacyjna z 1988 roku, Budownictwo fortepianów na ziemiach polskich od połowy XVIII w. do II wojny światowej). Jest on autorem katalogu wszystkich zebranych fortepianów znajdujących się w kolekcji Andrzeja Szwalbego, która zgodnie z wolą kolekcjonera, znalazła swoje miejsce w ostromeckich pałacach. Pomocne okazały się również informacje zawarte na stronach internetowych budowniczych fortepianów Andrzeja Włodarczyka i Paula McNulty’ego oraz muzeów, w których znajdują się instrumenty oryginalne. Na temat strojenia i temperacji bardzo interesującą i praktyczną pracę napisali Marek Pilch i Marek Toporowski pt. “Dawne temperacje. Podstawy akustyczne i praktyczne wykorzystanie” wydaną przez Akademię Muzyczną w Katowicach. Cennym źródłem informacji o historycznych fortepianach znajdujących się w Polsce jest ponadto strona internetowa prowadzona przez Narodowy Instytut Muzyki i Tańca “Fortepian w zbiorach polskich”: http://fortepian.instrumenty.edu.pl
