W dniach 18-21 marca 2021 zespół redakcyjny OpenMusicReview uczestniczył w The European Platform for Artistic Research in Music (EPARM) – międzynarodowej konferencji poświęconej zagadnieniu badań artystycznych (artistic research) w muzyce. Relację z tego wydarzenia przygotowali redaktorzy serwisu – Malwina Marciniak i Marcin Tarnawski. *
Marcin Tarnawski: Konferencja AEC European Platform for Artistic Research in Music 2021 (EPARM) była doskonałą okazją do zapoznania się z pojęciem badań artystycznych w ujęciu teoretycznym i praktycznym. Pojęcie to – wciąż mało znane w Polsce – związane jest z intensywnie rozwijającą się działalnością badawczą uczelni artystycznych całego świata. Motywacją do wzięcia udziału w konferencji EPARM była dla mnie potrzeba poznania języka, nazewnictwa i tematów podejmowanych w dyskusji nad badaniami artystycznymi. Spodziewałem się zobaczyć przykłady prowadzonych badań, spektrum zagadnień, dyscyplin i metodologii. W istocie – wystąpienia dostarczyły wielu inspirujących przykładów.
Malwina Marciniak: Trzydniowe wydarzenie odbywające się w wirtualnej przestrzeni nowoczesnej platformy konferencyjnej wypełniły wykłady, koncerty i prezentacje, jak również mniej formalne spotkania na tle grafiki nadmorskiego tarasu czy przyciemnionej kawiarni. To właśnie tam podczas kolejnej z przeuroczych i szalenie inspirujących konwersacji odkryliśmy, ile wspólnego mają Dublin i Bydgoszcz (nie tylko badania artystyczne!). Tam również – wielokrotnie – nadarzała się okazja do wymiany kontaktów, które nawiązaliśmy z badaczami i artystami reprezentującymi liczne europejskie ośrodki muzyczne. Równocześnie, konferencja była czasem intensywnej konfrontacji naukowych działań oraz wymiany artystycznych doświadczeń.
Marcin Tarnawski: Zacznijmy jednak od początku. W wykładzie otwierającym konferencję Sandeep Bhagwati (Concordia University Montréal) przedstawił pojęcie badań artystycznych w kontekście działalności naukowej i artystycznej. Co więcej – wskazał na możliwości wykorzystania badań artystycznych jako narzędzia do wytwarzania wiedzy. W ten sposób zostały przedstawione działania twórcy-badacza jako wychodzące poza hermetyczną sferę sztuki. Wykład Sandeepa Bhagwatiego poruszył również zagadnienia związane z metodologią prowadzenia badań artystycznych. Rozważania te pozwoliły na ukazanie podobieństw i różnic pomiędzy badaniami naukowymi (w dziedzinie nauk ścisłych i humanistycznych) i artystycznymi. Ważną cechą obu rodzajów badań jest możliwość stosowania iteracji (powtórzeń). Jedna z różnic tkwi jednak w tym, że badania artystyczne mogą rozpoczynać się w różnych etapach zaprojektowanego procesu badawczego. Inne różnice obejmują sposoby uwiarygodniania wyników badań. Te, które sprawdzają się w naukach ścisłych i humanistycznych nie są wystarczające w przypadku badań artystycznych. Konieczne jest sięgnięcie do zjawisk związanych z recepcją sztuki przez profesjonalistów i odbiorców (krytyka, odbiór publiczności itp.).
Sandeep Bhagwati przedstawił również odpowiedź na pytanie, dlaczego nie każda działalność muzyczna jest badaniem artystycznym. Kluczowy dla prelegenta jest stosunek artysty do tradycji. Badaczem nie jest twórca działający w ramach istniejących i uznanych modeli, realizujący założenia tradycji, odtwarzający zastane praktyki. Natomiast tworzenie nowych modeli, nowych zjawisk, które w przyszłości mogą stać się tradycją, kreowanie potencjału artystycznego stanowi treść badania artystycznego. W tym sensie badaczami byli niegdyś awangardowi kompozytorzy tworzący nowe systemy tonalne i estetyczne. Obecnie jednak samo wykonywanie ich dzieł nie należy do dziedziny badań artystycznych. Wykład Sandeepa Bhagwatiego w przejrzysty sposób zaprezentował możliwości jakie daje wprowadzenie kategorii badań artystycznych do repertuaru aktywności twórczych.
Malwina Marciniak: W ciągu trzech konferencyjnych dni wysłuchaliśmy ponad trzydziestu referatów, prezentacji artystycznych oraz paneli dyskusyjnych. Zakres i tematyka prezentowanych przez uczestników obszarów badawczych zadziwiały swoją rozpiętością, jak również pomysłowością, kreatywnością i wnikliwością. W prezentacjach dekonstruowano beethovenowską Sonatę op. 27 czy kompozycje Bacha, a nawet standardy popularnych jazzmanów. Często pojawiał się wątek improwizacji i pokrewnych działań twórczych, również na gruncie współpracy zespołowej.
Marcin Tarnawski: Interesującym przykładem badania artystycznego był materiał filmowy przygotowany przez Luca Chiantore z Escola Superior de Música de Catalunya (ESMUC). Pianista zaprezentował wspomnianą Sonatę quasi una Fantasia op. 27 nr 2 L. van Beethovena w wersji opartej na zachowanych szkicach kompozytora. Szkice te obejmują wybrane fragmenty w wersjach, które nie znalazły się w opublikowanej postaci utworu. Co więcej – pianista łączy części sonaty quasi improwizowanymi interludiami. Fragmenty te stanowią łączniki i powodują płynną zmianę nastroju pomiędzy częściami cyklu sonatowego. Wykonanie takie jest zainspirowane historycznymi praktykami wykonawczymi. Prezentacja badania artystycznego w formie materiału filmowego zawiera pełne wykonanie sonaty i równocześnie wyświetlany komentarz wyjaśniający założenia i metody badania. Praca artysty stanowi część programu o nazwie In-version [1].
Spośród prezentacji konferencji szczególną uwagę zwróciłem również na wystąpienie Jamesa Slimmingsa (Royal Conservatoire of Scotland) zatytułowane Owning the Choral Sound: Utilising Real Time Spectrographic Data to Improve Choral Blend [2].
Prelegent zaprezentował narzędzia do uzyskiwania danych spektrograficznych oraz metody odczytywania wyników pomiarów. Wskazał również na pożądane rezultaty i sposoby pracy z zespołem, które umożliwiają uzyskanie stopliwego brzmienia. W przypadku przedstawionej metody szczególnie interesująca jest możliwość wykorzystania zmysłu wzroku do pracy nad intonacją i barwą brzmienia zespołu. Obserwowanie spektrogramu w czasie rzeczywistym pozwala na precyzyjne określenie, jakich korekt należy dokonać w emisji dźwięku. Wydaje się, że pomysł wykorzystania urządzeń pomiarowych może znaleźć również zastosowanie w pracy zespołów instrumentalnych. Niestety, z powodu ograniczonego czasu nie udało mi się zadać prelegentowi pytania, czy podejmował próby w tym zakresie.
Malwina Marciniak: Ja z kolei szczególnie zapamiętałam strukturalno-hermeneutyczną analizę fortepianowej Ballady Johna Irelanda połączoną z doskonałym wykonaniem tej niezwykle zaawansowanej pianistycznie kompozycji przez autora prezentacji – Juliana Hellaby z Coventry University. Był to doskonały przykład zespolenia działalności teoretycznej i wykonawczej, które umożliwiło niezwykle pełny odbiór utworu brytyjskiego przedstawiciela XX-wiecznego modernizmu – począwszy od analizy struktury dzieła przez próbę wyjaśnienia jego sensów i znaczeń zwieńczoną wykonaniem utworu (i wszystko to w wykonaniu jednego artysty-badacza!). Prezentacja ta pokazała, w jaki sposób analiza muzyczna prowadzić może do prawdziwego i głębokiego zrozumienia treści dzieła, a także do zbudowania dojrzałej i świadomej interpretacji. Był to równocześnie świetny przykład, jak połączyć te dwie perspektywy – teoretyczną i praktyczną.
Marcin Tarnawski: Moją uwagę zwróciło również wystąpienie Susanne Abed-Navandi (Music and Arts Private University of Vienna) prezentowało opartą na historycznych praktykach formę dyskusji łączącej wystąpienia retoryczne i artystyczne. „Method of Vienna” zainspirowana została konkursem retorycznym (o nazwie accademia di dame), który miał miejsce 15 listopada 1697 roku w pałacu Hofburg w Wiedniu. Uczestniczkami konkursu było pięć kobiet, które debatowały nad pytaniem, czy lepiej jest oprzeć się w życiu na rozsądku czy na szczęściu. Pomiędzy wystąpieniami poszczególnych prelegentek miały miejsce ich prezentacje muzyczne. Susanne Abed-Navandi przedstawiła metodę prowadzenia dyskusji a następnie – korzystając z omawianej metody – zaprezentowała sposób jej przeprowadzenia. Prelegentami stały się pacynki reprezentujące różne postaci t.j. generał, uczeń, starsza pani itp. Pytanie dyskusji brzmiało: Czy zastosowałbyś metodę wiedeńską do rozwiązania problemu w swoim środowisku? Wystąpieniem artystycznym było uderzenie w trójkąt pomiędzy poszczególnymi wypowiedziami. Po zakończonej prezentacji słuchacze zadawali wiele pytań dotyczących zagadnień organizacyjnych, np. czy prelegenci powinni być również wykonawcami części artystycznej (w czasie accademia di dame tak w istocie było, lecz możliwe są inne rozwiązania); kto wydaje werdykt na zakończenie debaty (odp.: zależne jest to od środowiska, w którym debata się odbywa – np. może być to werdykt jednoosobowy lub poprzez głosowanie).
Metoda wiedeńska została zaprezentowana przez Susanne Abed-Navandi w oryginalny sposób co przykuło uwagę słuchaczy. Ożywiona dyskusja po wystąpieniu dowiodła, że uczestnicy konferencji dostrzegli bogactwo możliwości zastosowania tej metody w działalności dydaktycznej i społecznej. W swoich wypowiedziach słuchacze podkreślali duży potencjał metody w organizowaniu dyskusji publicznych na ważne i często trudne tematy społeczne.
Malwina Marciniak: Jak już wspomniałam, na program konferencji złożyły się również wydarzenia mniej oficjalne. Podczas jednego z nich (Information Gallery) zaprezentowaliśmy materiał filmowy poświęcony serwisowi Open Music Review oraz Akademii Muzycznej w Bydgoszczy. Spotkał się on z dużym zainteresowaniem pozostałych uczestników konferencji – skierowano do nas szereg pytań związanych z naszą działalnością, a także mnóstwo ciepłych słów, miłych uwag i przyjacielskich sugestii. Ten panel konferencyjny zakończył się kilkudziesięciominutową dyskusją, którą do samego końca prowadziliśmy z jej najbardziej wytrwałymi uczestnikami. Poniższa wypowiedź włoskiego pianisty to zaledwie jeden z jej fragmentów, podkreślający profesjonalizm, kompetencje i zaangażowanie naszych rozmówców:
Gdy po trzech godzinach grania na fortepianie historycznym przesiądę się na instrument współczesny, uzyskuję rodzaj dźwięku, który wydaje mi się odpowiedni do muzyki Chopina. Oba te instrumenty mam oczywiście w swoim domowym studio…[3]
Marcin Tarnawski: Chciałbym zwrócić uwagę na jeszcze jeden aspekt. Wypowiedzi prelegentów i panelistów konferencji wskazywały, że wiele instytucji akademickich z różnych krajów rozdziela działalność badawczą od stricte wykonawczej. Na tym tle obraz działalności akademickiej w wyższych szkołach artystycznych w Polsce wydaje się jednolity. Pojęcie badań artystycznych zwykle nie funkcjonuje w oficjalnej nomenklaturze. Jedynie Wydział Zarządzania Kulturą Wizualną Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie prowadzi kierunek o nazwie Badania artystyczne[4]. Akademia Sztuk Pięknych im. Eugeniusza Gepperta we Wrocławiu zorganizowała natomiast konferencję pod nazwą Czy badania artystyczne?[5], która odbyła się w dniach 22-23 października 2020 roku. Pojęcie badań artystycznych pojawia się również w nazwach lub sylabusach przedmiotów związanych z metodologią prowadzenia badań takich uczelni jak Uniwersytet Adama Mickiewicza w Poznaniu (Wydział Pedagogiczno-Artystyczny w Kaliszu)[6] czy Akademia Sztuk Pięknych we Wrocławiu (Pracownia Druku Cyfrowego i Technik Eksperymentalnych na Wydziale Grafiki i Sztuki Mediów)[7]. Najstarszą wzmiankę terminu „badania artystyczne” znalazłem w na portalu Otwarty System Archiwizacji. Znajduje się ona w programie Kongresu Upowszechniania Kultury Plastycznej Człowiek wśród ludzi z 1980 roku w ramach którego odbyło się seminarium estetyczno-teoretyczne. 14 maja 1980 roku o godzinie 20 w ramach owego seminarium miało miejsce wydarzenie zatytułowane Metodologia badań artystycznych. Brak jednak informacji o charakterze wydarzenia, prelegentach lub poruszanych zagadnieniach.
W Polsce pojęcie badań artystycznych w dziedzinie muzyki nie jest rozpowszechnione. Między innymi stąd może wynikać trudność w ustaleniu, czym badania artystyczne są i do czego mogą nam służyć. Jak zauważył Sandeep Bhagwati w wykładzie otwierającym, pojęcie badań artystycznych może opisywać coś, co odbywa się już od dekad. Nadanie nowej nazwy to jednak nie tylko tworzenie nowej etykiety dla starych praktyk. To także możliwość zrewidowania dotychczasowych działań i tchnięcia w nie nowego ducha. Osobiście jednak uważam, że w przypadku polskich uczelni muzycznych badania artystyczne to nowa i dotąd niezbyt intensywnie eksplorowana dziedzina. Dlatego tym bardziej warto podejmować aktywność na tym polu. Dzięki powiązaniu twórczości artystycznej z innymi dziedzinami życia społecznego możemy wyraźnie pokazać, że sztuka nie jest dekoracją i zbytkiem. Sytuacja kultury (szczególnie wysokiej) w Polsce niestety pokazuje, że wciąż tę prawdę trzeba upowszechniać.
Malwina Marciniak: Przechodząc do podsumowania AEC European Platform for Artistic Research in Music 2021, jak i naszej pokonferencyjnej relacji myślę, że interdyscyplinarny charakter wydarzenia, kreatywny wymiar poruszanych zagadnień oraz mnogość prezentowanych pomysłów i spojrzeń to elementy wyróżniające konferencję, które z pewnością zapamiętam na długo. Niezwykle cenna była też dla nas możliwość nawiązania międzynarodowych kontaktów, które – w różnych formach komunikacji – kontynuujemy do dziś.
Marcin Tarnawski: Udział w konferencji EPARM pozwolił mi dostrzec, jak szerokie pole działania obejmuje dziedzina badań artystycznych. Jedną z wyróżniających się cech tej działalności wydaje się być interdyscyplinarny charakter podejmowanych badań. Inną ważną cechą jest możliwość obrania indywidualnej drogi twórczej np. niezwiązanej z głównym, niejako komercyjnym nurtem życia kulturalnego.
[1] https://www.in-versions.com/ [dostęp 14.04.2021].
[2] Władanie brzmieniem chóru: użycie danych spektrograficznych uzyskiwanych w czasie rzeczywistym do polepszenia stopliwości brzmienia chóru [tłum. wł.].
[3] Luca Chiantore, rozmowa z autorami tekstu przeprowadzona w ramach sesji Information Gallery EPARM, 19.03.2021 [tłum. wł].
[4] https://wzkw.asp.waw.pl/2020/03/06/rekrutacja-studia-i-i-ii-stopnia-na-kierunek-badania-artystyczne/ [dostęp 14.04.2021].
[5] http://czybadaniaartystyczne.pl/ [dostęp 14.04.2021].
[6] https://usosweb.amu.edu.pl/kontroler.php?_action=katalog2/przedmioty/pokazPrzedmiot&kod=13-MBA-23 [dostęp 14.04.2021].
[7] https://www.asp.wroc.pl/?module=Common&controller=Get&file=81623 [dostęp 14.04.2021].
